Во овој мисловен експеримент не сте загрозени, но сте во дилема – ако го следите правилото дека никогаш не треба да убиете човечко суштество, без оглед на причината и не ја повлечете рачката, трамвајот подоцна ќе убие пет лица врзани за пругите. Што ќе направите?
Дали ќе ја повлечете рачката и ќе убиете едно лице или нема да направите ништо за да дозволите трамвајот да убие пет лица? Оваа позната дилема, прикажана на илустрацијата, во модерната филозофија е позната како „проблем со трамвајот“.
Навидум лесен за решавање, проблемот навлегува во најдлабоките проблеми на модерната етика и веќе половина век предизвикува контроверзии во филозофијата, психологијата и популарната култура.
Имено, во основната поставка на познатиот проблем има трамвај кој неконтролирано сообраќа без возач (иако може да биде вагон или количка), а вие како разводник стоите до рачката за пренасочување на трамвајот на различни пруги. Во овој мисловен експеримент не сте загрозени, но сте во дилема – ако го следите правилото дека никогаш не треба да убиете човечко суштество, без разлика која е причината, и затоа не ја влечете рачката, трамвајот ќе убие пет луѓе подоцна. Што ќе направите?
Иако е совршено хипотетички, сличен на многу други филозофски парадокси, проблемот со трамвајот стана многу практичен во последниве години.
Со забрзаниот развој на паметни, автономни возила, како што се автомобилите на Google, ваквите дилеми станаа алгоритамско прашање – дали паметното возило треба да донесе таква одлука да убие човек во критична сообраќајна ситуација, ако тоа би спасило повеќе животи?
Ако се чини дека вашиот избор да убиете едно лице е единствениот правилен, дали вашето мислење се менува кога сте во паметно возило и машината во одреден момент одлучи да спаси група пешаци со тоа што ќе удри во ѕид и ќе ве убие? Или возилата треба по секоја цена да ги спасуваат животите на возачите? Дали повеќе би сакале да купите возило од производител кој рекламира таков морален алгоритам заедно со друга опрема во автомобилот?
Неодамна, на познатиот американски универзитет МИТ, во рамките на Media Lab, беше изградена таканаречената Морална машина, со цел да се испитаат ставовите на луѓето по ова прашање. Во исто време, значителен број истражувачи се обидуваат да разберат што навистина би направиле луѓето, па на оваа тема се објавени многу студии, кои покажуваат дека повеќето луѓе би избрале „консеквенцијално“, да спасат повеќе луѓе. Но, проблемот со сето ова истражување е што испитаниците речиси секогаш знаат дека прашањето што го решаваат е хипотетичко.
Пред седум години, истражувачите од Универзитетот во Мичиген спровеле истражување во кое 90 отсто од испитаниците изјавиле дека ќе ја повлечат рачката и ќе спасат пет луѓе, а слични наоди дошле и други истражувачи.
Процентот е нешто помал кога на испитаниците им се кажува дека поврзаното лице е нивната сопруга или сопруг, иако не е јасно дали некои испитаници дополнително се мотивирани од ова. Интересно е што во едно истражување биле испитани само филозофи, меѓу кои само 68 отсто се изјасниле дека би спасиле пет луѓе.
Со цел да се добие пореален одговор, истражувачите од Универзитетот во Гент во Белгија сега направија вистински експеримент. Во експериментот, објавен претходно овој месец во списанието Psychological Science, наместо луѓе се користеле глувци, а испитаниците притискале копче за да одлучат дали да убијат еден или пет глушец.
Според списанието New Scientist, се покажало дека 84 отсто од испитаниците одлучиле да спасат пет глувци. Но, неволјата со овој експеримент е што испитаниците сфатиле дека глувците нема да бидат убиени – дури 55 отсто од испитаниците не верувале во приказната дека ќе бидат повредени доколку го притиснат копчето.
Иако постоел во претходните епохи, проблемот со трамвајот бил дефиниран во 1967 година од британскиот филозоф Филип Фут (1920-2010). По неговата верзија, се појавија неколку модифицирани варијанти на оваа етичка дилема. Во еден од нив проблемот е хирургот кој избира дали да земе органи од еден човек за да спаси пет животи, во другиот вие избирате дали да фрлите човек од мост на патеката и да го запрете трамвајот, во третиот ќе свртите возот за да удри во куќата во која жртвата невино спие, несвесна за ситуацијата.
Според една непроверена, но добро позната урбана легенда, во 1920-тите, железничар се нашол во слична дилема на крстопат. Тој, наводно, избрал да го заврти возот и да спаси пет животи убивајќи го својот четиригодишен син кој играл крај пругата. Овој пример, иако не е потврдено дека навистина се случило, во филмовите, но и во теоријата е третиран како аналогија на библиската жртва на дете.