Дали АДХД е дијагноза или предиспозиција? Разрешување на комплексната дебата
Дали АДХД е дијагноза или предиспозиција е прашање кое често предизвикува конфузија и дебата, не само во јавноста, туку и меѓу оние кои живеат со оваа состојба. За многумина, етикетата „дијагноза“ носи тежина на медицински проблем, додека „предиспозиција“ сугерира на вроден начин на функционирање на мозокот. Вистината, поддржана од децениски научни истражувања, лежи во сложената интеракција меѓу овие два концепта. АДХД не е ниту едното ниту другото во изолација; тоа е клиничка дијагноза која произлегува од силна невробиолошка и генетска предиспозиција. Разбирањето на оваа врска е клучно за дестигматизација и за правилен пристап кон третманот и поддршката.
АДХД како валидна клиничка дијагноза
За да се разбере АДХД, прво мора да се признае како легитимна медицинска состојба. АДХД (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder) или нарушување со дефицит на внимание и хиперактивност е официјално признаено во двата најважни дијагностички прирачници во светот: „Дијагностичкиот и статистички прирачник за ментални нарушувања“ (DSM-5) на Американската психијатриска асоцијација и „Меѓународната класификација на болести“ (ICD-11) на Светската здравствена организација (СЗО).
Дијагнозата се поставува од страна на квалификувани клиничари врз основа на присуство на постојан модел на невнимание и/или хиперактивност-импулсивност што го попречува функционирањето или развојот. Овие симптоми мора да бидат присутни во повеќе од еден контекст (на пр., дома и на училиште/работа) и да предизвикуваат значителни потешкотии во социјалниот, академскиот или професионалниот живот.
Според податоците на СЗО, се проценува дека АДХД влијае на околу 5.9% од децата и адолесцентите и околу 2.5% од возрасните на глобално ниво. Овие бројки јасно покажуваат дека не станува збор за ретка појава, туку за распространета невроразвојна состојба со реални и мерливи последици.
Разбирање на корените: Дали АДХД е дијагноза или предиспозиција?
Тука лежи сржта на прашањето. Дијагнозата е само етикета за збир на симптоми кои предизвикуваат проблеми. Причината зошто тие симптоми воопшто постојат е предиспозицијата.
1. Генетска предиспозиција: Улогата на наследството
Научниот консензус е јасен: АДХД е високо наследна состојба. Истражувањата на близнаци, семејства и посвоени деца покажуваат дека генетиката игра доминантна улога.
- Факт: Стапките на наследност за АДХД се проценуваат на околу 74%. Ова го прави АДХД една од најнаследните психијатриски состојби, со стапка на наследност слична на онаа за висината.
- Споредба и пресметка: Ако еден родител има АДХД, ризикот за детето да ја развие истата состојба се зголемува за 4 до 6 пати во споредба со општата популација. Конкретно, ако ризикот во општата популација е околу 5% за децата, за дете со родител со АДХД, тој ризик скока на 20-30%. Ако и двајцата родители имаат АДХД, ризикот е уште поголем.
Оваа силна генетска компонента значи дека луѓето се раѓаат со мозочна структура и хемија што ги прави подложни на развивање на симптомите на АДХД.
2. Невробиолошка предиспозиција: Разлики во мозокот
АДХД не е резултат на слаба волја или лошо воспитување. Тоа е поврзано со конкретни разлики во структурата и функционирањето на мозокот, особено во регионите одговорни за извршните функции како што се планирање, организирање, самоконтрола и регулирање на вниманието.
- Клучни региони: Префронталниот кортекс, базалните ганглии и малиот мозок кај лицата со АДХД често покажуваат разлики во големината, развојот и активноста.
- Невротрансмитери: Постои дисрегулација во системите на невротрансмитери, првенствено допамин и норепинефрин. Овие хемикалии се клучни за пренос на сигнали меѓу нервните клетки и играат витална улога во мотивацијата, фокусот и контролата на импулсите. Повеќето лекови за АДХД (стимуланси) функционираат токму со зголемување на достапноста на овие невротрансмитери во мозокот.
Од предиспозиција до дијагноза: Кога карактеристиката станува проблем
Предиспозицијата (генетска и невробиолошка) создава одреден „тип“ на мозок. Овој мозок може да биде креативен, енергичен и способен за хиперфокус на интересни теми. Меѓутоа, кога барањата на околината (на пр., структуриран училишен систем, административни работни задачи) се во судир со природниот начин на функционирање на овој мозок, се појавуваат тешкотии.
Дијагнозата се поставува токму во тој момент – кога вродените карактеристики предизвикуваат хронично и значително нарушување на квалитетот на живот. Може да се направи аналогија со видот. Некој може да има генетска предиспозиција за кратковидост. Таа предиспозиција постои од раѓање, но дијагнозата „миопија“ се поставува кога лицето ќе сфати дека не може јасно да ја види таблата на училиште, што го попречува неговото учење. Очилата (третманот) не ја менуваат основната структура на окото, туку помагаат да се компензира за тешкотијата. Слично на тоа, третманот за АДХД (терапија, лекови, стратегии) не го „лекува“ мозокот, туку помага да се управува со симптомите и да се подобри функционирањето.
Заклучок: Синтеза на двата концепта
Значи, дали АДХД е дијагноза или предиспозиција? Одговорот е дека тоа е и двете, нераскинливо поврзани. АДХД е клиничка дијагноза која се доделува на поединци чија силна невробиолошка предиспозиција резултира со симптоми на невнимание, хиперактивност и импулсивност до степен што предизвикува значителни потешкотии во секојдневниот живот.
Гледањето на АДХД само како предиспозиција ризикува да се минимизираат реалните предизвици и страдања со кои се соочуваат луѓето. Од друга страна, гледањето само како дијагноза може да доведе до стигма и чувство на „дефектност“. Вистинското разбирање лежи во прифаќањето дека станува збор за различен невролошки склоп кој, во несоодветна средина и без поддршка, се манифестира како нарушување. Оваа перспектива овозможува емпатија, го отвора патот кон ефективни стратегии за справување и го потврдува искуството на милиони луѓе ширум светот.
