„Песочни црви“ од јаглерод-диоксид
Истражувачи од Универзитетот во Утрехт конечно нудат прецизен механизам за тоа како на Марс се појавуваат мистериозните, синусоидални долчиња на песочните дини: лизгачки блокови од замрзнат јаглерод-диоксид (CO₂), кои при брза сублимација разнесуваат песок, се „закопуваат“ и додека се движат надоле копаат долга, длабока бразда со ниски насипи („лееви“) од двете страни. Ефектот личи на сцените со песочни црви од „Dune“, но тука физиката ја пишува приказната (ScienceDaily, 2025; AGU/GRL, 2025).
Како изгледа процесот?
Во јужната хемисфера на Марс, за време на зимата се таложи сезонски слој од CO₂-мраз на дини—понекогаш дебел до ~70 cm. Кога пристигнува пролетното Сонце, површината на песокот се загрева, а блоковите ледени CO₂ што остануваат во сенка на гребените пукаат и се одвојуваат. Под нив, мразот веднаш преминува во гас (сублимација) во разредената атмосфера на Марс; гасот нагло се шири, создава притисок и буквално „експлодира“ ситни зрнца песок околу блокот. Така се формира плитка вдлабнатина со венци од насипнат песок, по што блокот почнува да се лизга надоле, копајќи канал што меандрира (ScienceDaily, 2025; AGU/GRL, 2025).
Лабораториските експерименти се одвивале во „Марс-комората“ на Open University (Велика Британија), каде под марсовски притисок и со нагиб на вештачка дина истражувачите пуштале блокови CO₂ по песочна рампа. Снимките и дигиталните модели на релјеф покажуваат дека „взривната“ сублимација транспортира зрнца во сите насоки, а блокот постепено се вкопува и продолжува да „ора“ надолу—повторувајќи ги полевите форми видени од орбита (Open University/LPSC, 2024; AGU/GRL, 2025).
Потпора од орбитата: HiRISE
Набљудувањата од камерата HiRISE на орбитерот Mars Reconnaissance Orbiter одамна бележат линеарни долчиња и светли траги на мегадината во Кратерот Расел. Во пролет, кога CO₂-скорамта исчезнува, на гребените сè уште опстојуваат големи светли парчиња кои се одвојуваат и се спуштаат, оставајќи канали со јасни странични лееви и кружести „крајни јами“—морфологија што одговара на лабораториските резултати (HiRISE, 2023–2025).
Зошто ова е важно?
Современа геоморфологија на Марс: Механизмот покажува дека денешниот Марс е динамичен. Без течна вода, CO₂-мразот е доволeн за да ги моделира дини и да придвижува маси седимент (AGU/GRL, 2025; Nature Comm. Earth & Env., 2024).
Клучни услови: Нагиб околу триесетина степени, блокови долги до еден метар и температурен контраст меѓу топлиот песок и студениот мраз создаваат идеално „клизиште“ за сублимација-погонето копање (Open University/LPSC, 2024; AGU/GRL, 2025).
Импликации за потрага по вода/живот: Некои долчиња на Марс претходно беа толкувани како водни канали. Овие наоди потсетуваат дека суви, CO₂-погонети процеси можат да создадат слични форми—важно предупредување во толкувањето на марсовските пејзажи (Nature Comm. Earth & Env., 2024).
Планетарни аналози: Погледот „од Марс назад кон Земјата“ ни помага да препознаеме како гасови и фази на мраз можат да ја менуваат површината без течности—релевантно и за поларни/суви региони на Земјата.
Што останува нејасно?
Иако лабораториските тестови и орбиталните слики се поклопуваат, недостигаат ин-ситу мерeња на терен на Марс—на пример, директно картографирање на блокови CO₂ додека се движат, микрометеоролошки записи и зрнена динамика. Идни мисии со блискоснимено повторно фотографирање и евентуални „ландери“ на дини би можеле да го фатат процесот во реално време (HiRISE, 2025; AGU/GRL, 2025).
Извори (кратки): ScienceDaily известување, 16 октомври 2025 (ScienceDaily, 2025); оригинална студија во Geophysical Research Letters, прифатена 12 септември 2025 (AGU/GRL, 2025); HiRISE белешки и слики за дини во Кратер Расел (HiRISE, 2023–2025); експериментални постери/апстракти од Open University Mars Chamber (Open University/LPSC, 2024); контекст за CO₂-погонети протеци во глувини (Nature Comm. Earth & Env., 2024).
